ظهور اراده «جمهور مردم»

فرارو- قاسم توکلی؛ نتایج غافلگیر کننده رقابتهای ریاست جمهوری تا مدتها دست مایه تحلیل و بررسی رسانه ها و فعالین مدنی خواهد بود. سئولااتی از این دست که: آقای روحانی چگونه توانست بدون برخورداری از شبکه گسترده ای از احزاب و تشکلهای مدنی به چنین توفیق گسترده ای دست یابد؟ قطعا نیازمند کند و کاو جدی است، یا اینکه؛ چرا برخلاف عموم پیش بینی ها انتخابات به دور دوم کشیده نشد؟

چرا رقبای اصولگرای روحانی، که برخی از آنها دارای برنامه دقیق و کارنامه مدیریتی قابل توجهی هم بودند، نتوانستند توفیق چندانی در جذب آراء داشته باشند؟ چرا مردم به تفکرات ایدئولوژیک و یوتوپیک نه گفتند؟ چرا مردم به دیپلماسی «مقاومت» نه گفتند و دیپلماسی «تعامل و گفتگو» را برگزیدند؟ و سئوالهایی از این دست. در ادامه با ذکر مقدمه ای مختصر تلاش می شود تا به اجمال به سئوالات بالا پاسخ داده شود.

مقدمه: سپهر سیاست در کشور ما به دو دلیل ساده غیرقابل پیش بینی بوده و خواهد ماند: 1- فقدان طبقات مستقل و قدرتمند اقتصادی و اجتماعی که علت آن عدم تعمیق مناسبات سرمایه داری و بازار آزاد بوده است، و همزمان، وجود دولت مقتدر و فربه. که البته نتیجه طبیعی این شرایط در هم آمیختگی طبقاتی و توده ای شدن جامعه است و 2- به تبع حضور دولت فراگیر و متمرکز و توده ای شدن جامعه، احزاب و تشکلهای مدنی و صنفی مستقل نیز برتابیده نشده و اعمال نوعی تسطیح اجتماعی و سیاسی از بالا باعث اتمیزه شدن جامعه و استحاله رفتارهای سازمان یافته جمعی می شود که همین موضوع پیش بینی کنشهای جمعی را در بزنگاههای تاریخی، از جمله انتخابات ریاست جمهوری، بسیار دشوار خواهد نمود.

در شرایطی که سازماندهی سیاسی نیروهای اجتماعی خارج از حیطه دولت مقدور نیست، مردم برای انتخاب نوع کنش سیاسی شان به صورت خودجوش به منابع رسانه ای متعدد (اعم از رسمی و غیررسمی) و همچنین هوش و ذکاوت شخصی خود اتکا می کنند.

سابقه تاریخی نشان داده که «جمهور مردم ایران» از شامه سیاسی قوی ای برخوردارند و قادرند در تنگناهای سیاسی، و علیرغم سازمان نایافتگی امر سیاسی، از حداقل امکانات برای پیشبرد مسالمت آمیز مطالبات و منافع خود استفاده کنند. زیست مدنی در شرایط پرفراز و نشیب سیاسی و در نبود طبقات و تشکلهای مستقل سیاسی بتدریج باعث شکل گیری نوعی اراده و آگاهی عمومی طی یکصد سال اخیر شده که تجربه نشان داده است این اراده در طی زمان توانسته فرایند بلوغ و دستیابی به عقلانیت را در خود تقویت کند.

از دیگر ویژگیهای این اراده عمومی آگاهی دقیق و عینی از منافع و مطالبات ملی است که در مقاطع مختلف تاریخی با روشی کاملا مسالمت آمیز آن را پی گرفته است. حال می توان با این مقدمه به بررسی دقیق تر علل و عوامل خروجی انتخابات اخیر پرداخت.

1- مهمترین ویژگی آگاهی عمومی موجود پی گیری مطالبات عینی و روزمره در حوزه اقتصاد و اجتماع و سیاست است. یعنی اراده عموم مردم فراتر از شعارها و مواضع تند ایدولوژیک یا یوتوپیک به آن حد از پختگی رسیده است که کاندید مطلوب خود را در این زمینه شناسایی کند، به زبان ساده تر جمهور مردم ایران در حوزه اقتصادی رونق و رفاه و در حوزه اجتماعی و سیاسی حداقلی از امنیت و آزادی ملموس و معقول را خواستارند. کلیدی که حسن روحانی در جریان برنامه های تبلیغاتی خود به عناون نمادی برای عزم جدی اش در حل قفل مشکلات نشان داد و زبان ساده ای که برای ترجمه مذاکرات پیچیده هسته ای انتخاب کرد به عموم مردم اینگونه القا کرد که او بیش از هر کس دیگری قادر به حل مشکلات اقتصادی و معیشتی مردم (اعم از موانع داخلی و خارجی) است.

وقتی روحانی در مناظره سوم به زبانی ساده گفت «چرخ سانتریفیوژها باید بچرخد به شرط اینکه چرخ زندگی مردم هم بچرخد» عملا خود را مخالف وضع موجود در حوزه سیاست خارجی نشان داد، و توانست اعتماد عموم مردم را که از این روند ناراضی بودند، جلب کند.
یا در جای دیگر وقتی به زبان ساده گفت «مذاکره با کشورهای اروپایی بی فایده است و باید مستقیما با کدخدای ده (امریکا) وارد گفتگو شویم» باز هم به زبان ساده به مردم فهماند که هدف وی از توسل به دیپلماسی نه پیشبرد یک ایدئولوژی پرهیاهو که حل و فصل عینی مشکلات کشور در نظام بین الملل است.

در این زمینه رقبای وی هر چند انتقادات مختصری به سیاست خارجی موجود داشتند اما هیچیک نتوانستند ارتباط ساده و منطقی بین حل مشکلات داخلی و بهبود چهره سیاست خارجی که برای عموم مردم هم قابل فهم باشد بیابند. واکنش مثبت بازار داخلی و نظام بین الملل به انتخاب مردم ایران نشان می دهد که روحانی حداقل برای این قفل خاص می تواند کلید مناسبی بیابد.

2-ویژگی دیگر آگاهی عمومی مردم ایران دوری از خشونت و تمایل به کنشهای مسالمت آمیز سیاسی است. در این زمینه نیز روحانی به خوبی توانست زاویه خود را نسبت به سایر رقبایی که پیشینه نظامی داشتند آشکار سازد. او به خوبی توانست سابقه امنیتی خود را پنهان و در قالب یک حقوقدان در انظار عموم ظاهر شود. او همچنین به خوبی توانست با طرح گفتمان اعتدال، خود را در نقطه مقابل گفتمان متصلب و خشن افراطیهای جناح راست قرار دهد.

3-«جمهور مردم ایران» با تمام وجود شرایط بحرانی موجود را درک کرده است و نسبت به آینده خود احساس خطر می کند. از این رو بدنبال کسی بود که نشان دهد نه تنها این بحران را، همچون آنها، درک کرده که برنامه ای موثر و روشن هم برای حل آن دارد. حسن روحانی به صورت صریح در سخنرانیهای خود خطاب به حافظان و عاملان وضع موجود گفت که «آقایان مردم دیگر شما را نمی خواهند!» و این همان چیزی بود که عموم مردم می خواستند بشنوند.

سایر رقبای روحانی در بهترین حالت ممکن حداکثر توانستند نشان دهند که شرایط بحرانی موجود را درک کرده و نسبت به آن انتقاد دارند اما قادر به تئوریزه کردن ساده بحران به زبان مردم و نشان دادن راه حل واضح و البته جسورانه ای که بر دل مردم بنشیند نبودند. برخی نامزدها نشان دادند نه تنها برنامه ای برای حل بحران ندارند که اساسا قائل به وجود بحران هم نیستند به عناون مثال سعید جلیلی، با ظاهر شدن در قامت یک ایدئولوگ دست چندم، نشان داد که نه تنها یک سیاستمدار عمل گرا نیست (در حالی که بنا به موقعیت شغلی اش موظف بود که باشد) که علیرغم حضور در کانون بحران کوچکترین درکی از وجود بحران و خطری که ملتش را تهدید می کند ندارد.

4-البته این پیروزی مدیون متغیرهای دیگری بود که هیچیک معلول سخنان یا اراده آقای روحانی نبود؛ حمایت تمام قد اصلاح طلبان و طیفهای میانه رو راست از روحانی، کنار کشیدن عارف در دقیقه نود، تکثر کاندیداهای اصولگرا که باعث شکستن جامعه رای آنها شد و سایر متغیرهای پنهانی که شاید در آینده بر ما آشکار شوند. برای فهم چرایی تفاوت 25 خرداد 88 با 25 خرداد 92 هنوز باید صبر کرد.