چرايی تنش در روابط روسيه و آمريكا

فرارو- مهدی سنایی*؛ اعطای پناهندگی به اِسنودن از سوی روسیه و اقدام متقابل دولت آمریكا در لغو دیدار دو جانبه باراك اوباما و ولادیمیر پوتین كه قرار بود در سپتامبر آینده در حاشیه اجلاس بیست كشور صنعتی در سن‌پتزبورگ رخ دهد منجر به افزایش تنش در روابط دو كشور آمریكا و روسیه شده است. در حالیكه سرگیی لاوروف وزیر امورخارجه و سرگیی شایگو وزیر دفاع روسیه در واشنگتن در حال مذاكره با جان كری و چاك هایگل وزرای خارجه و دفاع آمریكا هستند یكی از سخنگویان وزارت خارجه آمریكا اعلام نمود كه این مذاكرات صمیمانه نخواهد بود. نام بردن باراك اوباما از پوتین به عنوان «شاگرد تنبل آخر كلاس» در مصاحبه اخیر مطبوعاتیش میزان نارضایتی آمریكا از اعطای پناهندگی به اسنودن تحلیل گر سابق سازمان اطلاعات مركزی آمریكا و تدوام روند طعنه و تحقیر متقابل از سوی دو كشور را به نمایش گذاشت.

این در حالی است كه با گذشت بیش از یكسال از روی كار آمدن مجدد روسای جمهور دو كشور هنوز دستور كاری برای روابط روسیه و آمریكا وجود ندارد. برنامه پیشین با نام «ریستارت» كه میان باراك اوباما و دیمتری مدودوف مورد توافق قرار گرفته بود نتایج چندانی نداشت در حالیكه به دلیل ضرورت و نیازهای متقابل همكاری دو كشور در افغانستان تدوام یافت و گسترش ناتو تا اندازه ای مسكوت شد اما در زمینه سپر دفاع موشكی در شرق اروپا توافقی حاصل نشد و روسیه به خواست خود مبنی بر تعریف یك سیستم جدید امنیتی اروپایی با حضور روسیه و مدرنیزه كردن صنایع خود با كمك آمریكا دست نیافت.
پایان دوره ریاست جمهوری مدودوف همراه شد با موافقت روسیه با قطعنامه شورای امنیت برای مداخله در لیبی و ایجاد منطقه ممنوع پروازی كه بهانه ای شد برای مداخله آشكار نظامی آمریكا و ناتو در لیبی و در نتیجه آن زیر سوال رفتن منافع روسیه در شمال آفریقا.

همزمان موضوع حقوق بشر در روسیه در مركز توجه آمریكا قرار گرفت و قانون ماگنیسكی نیز كه تحریم مقامات روس را در برداشت مصوب شد. پیش از این در جریان انتخابات ریاست جمهوری پوتین آمریكا به مداخله در امور روسیه و حمایت از معترضین كه به خیابان ها آمده بودند پرداخت و روسیه را برای دستگیری عوامل یك گروه موسیقی سرزنش كرد.

مجموعه عوامل فوق موجب شد كه ولادیمیر پوتین سیاست متفاوتی را نسبت به دو دوره پیش ریاست خود پیش بگیرد. روسیه با این پیش فرض كه آمریكا و اروپا دیگر مركز تولید اندیشه نسیت و از جهت اقتصادی نیز به زودی چین گوی سبقت را از آمریكا خواهد ربود در تعامل با غرب به سیاست خارجی مبتنی بر قواعد ژئوپولتیك روی آورد.

روسیه به روشنی دریافت كه نه سیاست خانه مشترك اروپایی بوریس یلستین و نه سیاست مشاركت راهبردی بعد از 2001 و نه برنامه ریستارت برای روسیه حاصلی نداشته و به این باور رسید كه غرب برای روسیه جایگاهی مناسب در تعاملات بین المللی قائل نیست و مداخله آشكار در انتخابات روسیه و موضوع حقوق بشر از یكسو و تلاش برای سرنگونی حكومت سوریه و مدیریت تحولات در كشورهای عربی نشان می دهد كه آمریكا و متحدنینش اینبار نیز همان یكجانبه گرایی و نظم نوین را در شكل دیگری پیگیری می كنند. پوتین آشكارا اعلام كرد كه سیاستهای آمریكادر خاورمیانه دوگانه است و دموكراسی تنها بهانه ای برای گسترش حوزه های نفوذ آمریكاست جالب این است كه رفتار آمریكا درمورد سوریه و بحرین چندان متضاد بود كه "جوزف نای" سیاست شناس معروف آمریكایی اذعان كرد كه در عرصه روابط بین الملل هنوز منافع بر ارزشها ی دموكراتیك تقدم دارد.

با این مقدمات و برداشتها بود كه روسیه در سال 2012 مقابله و مقاومت را در دستور كار سیاست خارجی خود قرارداد و در مقابل هر اقدام آمریكا همچون قانون ماگنسیتكی یا دستگیری شهروندان روس در كشورهای ثالث دست به یك عمل متقابل زد و از اینكه سه نوبت قطعنامه شورای امنیت درباره سوریه را وتو نمود و با همكاری ایران و چین مانع از سقوط حكومت بشار اسد شد احساس رضایت نمود. رهبران روسیه به آشكاری از مرز بندی فرهنگی و هویتی با غرب، توجه به مدل دموكراسی بومی، شراكت اقتصادی بیشتر با شرق و سرمایه گذاری بیشتر در حوزه انرژی و نهایتاً اتخاذ رویكرد سخت در سیاست خارجی و عدم هرگونه همكاری برای استفاده از سازمانهای بین‌المللی برای مداخله در امور سایر كشورها سخن می گویند.

روسیه براین باور است كه زمان رقابت های نظامی كلاسیك سپری شده است، روسیه به اعتماد به نفس در عرصه اقتصاد و انرژی رسیده است و رقابت و منازعه اصلی در حوزه رساسنه، گردش اطلاعات و فضای ارتباطات مجازی و قدرت نرم است كه اتفاقاً آمریكا در آن دست برتر را دارد. در این چارچوب است كه سناریوی اِسنودن و حضور و ی در مسكو به عنوان كسی كه یكی از تحلیل‌گران اصلی برنامه های جاسوسی نرم در آمریكا بود معنی ویژه ای پیدا می كند.

پرخاش های اخیر كه میان مقامات دو كشور تبادل می شود حاكی از تشدید حوزه تقابل و بی‌اعتمادی و نبود هرگونه دستور مشخصی برای روابط میان دو كشور روسیه و آمریكاست. دولتمردان آمریكا امیدوارند كه نیازهای اقتصادی درخواست شهروندان روسی برای رفاه بیشتر و ضرورت مدرنیزه كردن صنایع روسیه موجب خواهد شد این كشور به دنبال راهكاری برای تعامل با غرب و به ویژه آمریكا برآید.

* دانشیار روابط بین الملل دانشگاه تهران و مدیر موسسه مطالعات ایران و اوراسیا